يعقوب نعمتي وروجني
اشاره: نظام آفرينش و خلقت جهان هستي بر كار و كوشش و تلاش استوار است و بقاي زندگي انسان ها و اجتماع به آن وابسته است. به تعبيري فعاليت و كار پايه و اساسي است كه نظام آفرينش روي آن استوار است. به اين معني كه خداوند تمام مخلوقات خود را به ابزاري مجهز كرده است كه براي كار مناسب براي بقاي آن ها لازم است. و با در نظر گيري اين مسئله، استعدادها و توانايي هاي متفاوتي به افراد داده تا مهارت ها و تخصص هاي گوناگون باعث ايجاد جامعه اي متكامل و پيشرفته گردد.
انسان هم اين مهم را به خوبي درك مي كند و در اين امر هيچ شكي وجود ندارد. البته نياز انسان از ساير مخلوقات بيشتر و پيچيده تر است و كار و تلاش او هم از ساير موجودات بايد بيشتر و پيچيده تر باشد. و اين پيچيدگي و در هم تنيدگي فعاليت ها باعث سازمان دهي و پيشرفت عرصه هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي زندگي انسان ها مي گردد.
در واقع كار جوهره انسان است و همين كار و جهاد معقول و علمي و هدفمند انسان هاست كه او را از ديگر مخلوقات متمايز ساخته است. به همين دليل اسلام به كار و جهاد انسان ها اهميت زيادي قائل شده و تاكيد زيادي بر ويژگي حلال و حرام بودن فعاليت هاي اجتماعي و اقتصادي انسان ها دارد. از نظر آموزه هاي قرآن و پيامبر اكرم (ص)، كار و تلاش براي تامين نيازهاي زندگي و حتي به منظور كسب سود، امري قابل قبول و پسنديده است و نوعي ارزش و عبادت تلقي مي شود. از سوي ديگر در اين آموزه ها به ثروت اندوزي اصالت داده نمي شود و انجام هر كاري براي وصول به آن قابل قبول پذيرفته نيست، بلكه كسب درآمد و ثروت اندوزي با حفظ ارزش هاي معنوي پذيرفته شده است.
آموزه هاي قرآن و پيامبر اكرم به كار و تلاش براي گذران امور زندگي، كسب سود و جمع آوري مال و ثروت تاكيد مي كند آن جا كه قرآن كريم آن را در كنار عبادت و پس از آن قرار مي دهد و به آن توصيه مي كند. پيامبر اكرم و فرزندان او نيز چه در مقام عمل و چه در گفتار به كار و تلاش اهميت زيادي داده اند. امير مومنان مي فرمايد: «تعرضوا للتجاره فان فيها غني عما في ايدي الناس» يعني دست به كار و تجارت بزنيد كه موجب بي نيازي از ديگران است.
از نظر آموزه هاي ديني حفظ عزت مومن لازم و ضروري است. قرآن كريم در سوره منافقون مي فرمايد: «و لله العزه و لرسوله و للمومنين» يعني عزت و مجد و عظمت به خدا، رسول او و مومنان اختصاص دارد. از طرفي در منابع اسلامي كار و تلاش و تجارت به منزله يكي از عوامل تامين كننده عزت جامعه اسلامي شناخته شده است. به خصوص اين كه جامعه اسلامي نبايد از لحاظ اقتصادي و تامين نيازهاي اساسي مردم به كشورهاي خارجي و بيگانه نياز داشته باشد، به همين دليل فعاليت هاي اقتصادي افراد كامل و در زمينه هاي گوناگون و متناسب با مقتضيات زمان و شرع باشد. و سود و منفعت اين گونه فعاليت نصيب در محدوده كشور اسلام و در جهت اهداف عموم مردم خرج گردد.
اسلام هرگز به سود به منزله يك اصل نگاه نمي كند و به آن در حد ابزاري براي وصول به اهدافي بها داده است كه در اين آموزه ها وجود دارد. در قرآن كريم از يك سو به آياتي برخورد مي كنيم كه به كار و تلاش و مال سرمايه ارزش مي دهد و از سويي ديگر با آياتي مواجه مي شويم كه آن ها را نكوهش مي كند. يعني بايد يك نوع توازن و ميانه روي در كار و ثروت اندوزي وجود داشته باشد كه انسان را از انجام ديگر فعاليت ها نظير عبادت و خدمت به مردم باز ندارد.
قرآن كريم در مورد تلاش و كوشش چه در امور اخروي و چه در امور مادي توصيه فراواني كرده است. اسلام بين تلاش و كوشش در راه زندگي مادي و عمل در راه تهذيب نفس و تكامل معنوي توازن برقرار مي كند. قرآن پس از آن كه دستور مي دهد در روز جمعه هنگام نماز دست از تجارت برداريد و به سوي ياد خدا بشتابيد، بلافاصله مي گويد: «فاذا قضيت الصلاه فانتشروا في الارض وابتغوا من فضل الله» يعني پس از پايان نماز در زمين پراكنده شويد و به دنيال فضل خدا باشيد. اين جمله را مفسران به كار و تجارت و خريد و فروش و مانند آن تفسير كرده اند. گر چه در آيه قبل از انجام معامله هنگام نماز جمعه نهي شد، در اين آيه نهي برداشته مي شود و امر بعد از نهي متضمن جواز است، در عين حال از اموري است كه مورد عنايت شرع است. يعني در زمان انجام عبادات بايد امور روزانه و دنيوي را رها كرده و به عبادت و پرستش خدا پرداخت و در ديگر زمان ها فعاليت و كار حلال را ادامه داد.
هم چنين در قرآن هدف از آفرينش زمين و آسمان و جابجايي آن ها اين بيان شده كه انسان به دنبال كسب روزي باشد. در سوره جاثيه آيه 12 آمده است: «الله الذي سخر لكم البحر لتجري الفلك فيه بامره و لتبتغوا من فضله و لعلكم تشكرون» يعني خداوندي كه دريا را تحت سيطره شما قرار داد تا امر به معروف او كشتي در آن به حرمت در آوريد و به دنبال فضل و بخشش الهي باشيد. شايد بتوان از اين آيه اين نكته را برداشت كه دادن رزق و روزي وظيفه خداوند نيست، بلكه فضلي از سوي او است، به اين دليل بايد در خشكي و دريا دنبال آن باشيد و براي اكتساب آن تلاش كنيد. در سوره قصص نيز مي گويد: «بوسيله آن چه خداوند به تو داده است سراي آخرت خود را تضمين كن و البته سهم خود را از زندگي دنيا فراموش مكن.» اغلب در قرآن براي اشاره به مفهوم كار، واژه هايي مانند «ضرب في الارض» و «استيجار» به كار رفته است. در بين آيات قرآن وقتي صحبت از اموال دنيا است به عناويني هم چون رحمت، حسنه، خير، طيبات و رزق بر مي خوريم كه مال دنيا را تاييد مي كند. اهميت كار از نظر اسلام تا آن جا است كه روح اسلام با اين راضي نمي شود كه شخص دست از كار و كوشش براي تامين زندگي خود و خانواده اش بكشد و مشغول دعا و عبادت شود؛ در روايات متعدد از اين عمل نهي شده است.
اسلام افراد را از سستي و تنبلي كه موجب كند شدن چرخ زندگي مادي فرد، خانواده و جامعه باشد نهي مي كند. امام صادق (ع) مي فرمايد: «اياك والكسل والضجر فانهما مفتاح كل سوء، من كسل لم يود حقا و من ضجر لم يصبر علي حق». از كسالت و دلتنگي بپرهيز، زيرا اين دو كليد تمام بدي ها هستند و كسي كه كسالت ورزد حقي را ادا نمي كند و كسي كه دلتنگي به خود راه دهد بر هيچ حقي شكيبا نيست.
دسته ديگري از روايات كار را به منزله عبادت خداوند دانسته و ثواب عبادت را براي آن لحاظ كرده است. از نظر اسلام حيات فرد و جامعه متوقف بر كار است و در نظر گرفتن ارزش هايي مانند عبادت، تقرب الي الله و جهاد، در مورد آن موجب تشويق افراد به كار و كوشش مي شود و نتيجه آن رشد و شكوفايي بيشتر جامعه است. پيامبر اكرم (ص) فرموده اند: «عبادت هفتاد گونه است كه برترين آن ها كسب روزي حلال است.»
در بعضي از روايات كار به منزله جهاد در راه خدا و گاهي تلاش مسلمان براي تامين زندگي خود و خانواده اش از جهاد هم ارزش تر ارزيابي شده است. امام صادق (ع) مي فرمايد: «الكاد علي عياله كالمجاهد في السبيل الله» يعني كسي كه براي تامين زندگي خانواده اش كار و كوشش زياد كند، خانواده اش مانند مجاهد در راه خدا است. امام رضا (ع) مي فرمايد: «الذي يطلب من فضل الله ما يكف به عياله اعظم اجرا من المجاهد في السبيل عزوجل». يعني پاداش كسي كه مخارج خود و عيالش را از فضل خدا مي جويد از پاداش كسي كه در راه خدا جهاد مي كند بيشتر است.
از نظر سنت كار و كوشش امري لازم و ضروري تلقي مي شود. پيامبر اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) نيز مسلمانان را به كار و تلاش تشويق مي كنند و از كسالت و بيكاري بر حذر مي دارند. انبياء و رهبران ديني همواره به كار و كوشش مشغول بودند و در اين زمينه الگوي عملي مسلمانان بودند به نحوي كه پيامبر اكرم (ص) خود به تجارت و سفرهاي بازرگاني اشتغال داشته است و حتي قبل از نبوت نماينده خديجه در امور تجاري بوده است. در بعضي از روايات هم اين مفهوم وجود دارد كه ائمه (ع) تنها براي بدست آوردن سود و نه براي تامين نياز زندگي، افرادي را براي تجارت از طرف خود گمارده اند. در واقع كار، پيشه انبياء و اوليا است. انبيا و اولياي خداوند نيز براي تامين نيازهاي زندگي خود و خانواده شان كار و تلاش مي كرده اند. آن ها چوپاني، كشاورزي، تجارت و ساير فعاليت هاي اقتصادي را انجام مي دادند و بدان افتخار مي كردند. حضرت علي (ع) در كنار اين كه به امور ديني، اجتماعي و سياسي مسلمانان رسيدگي مي نمودند، به فعاليت هاي اقتصادي در نخلستان و باغ ها و كار و كوشش نيز اقدام مي نمودند. بنابراين آموزه هاي ديني و قرآني، زندگي انبيا و امامان و روايات و احاديث موجود مسلمانان را به كار و تلاش و جهاد براي رفع نيازهاي مادي دعوت نموده اند.
منابع:
ارزش كار و نفي اصالت سود در آموزه هاي قرآني، دكتر محمد امامي، مجموعه مقالات همايش قرآن و اقتصاد، تهران، 1385.
نظام اقتصادي و اجتماعي اسلام، تأليف انور اقبال قرشي، ترجمه دكتر سيد علي اصغر هدايتي، نشر دانشكده علوم بانكي، تهران 1369